Dobroczynny wpływ kontaktu z naturą na zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka znany jest od starożytności. Już ponad 2500 lat temu w Persji tworzono ogrody, mające w zatłoczonych miastach stanowić oazy zieleni, działające na mieszkańców w sposób wyciszający oraz przyczyniający się do poprawy ich stanu zdrowia.
Aktualnie, terapia opierająca się na czerpaniu korzyści z obcowania ze światem przyrody, w tym szczególnie przebywania na terenach leśnych, jest znana i popularyzowana głównie w krajach azjatyckich - Japonii, Korei, Chinach, gdzie nazywa się ją "kąpielami leśnymi " (forest bathing), "terapią lasem" (forest therapy), "naturoterapią" (nature therapy) lub Shinrin- Yoku. Amerykańscy badacze, którzy dokonali analizy 127 publikacji naukowych traktujących o efektach terapii lasem, wskazują na jej pozytywne rezultaty zarówno w sferze fizjologicznej, jak i psychologicznej, wymieniając wśród nich m.in. wzrost odporności organizmu, zmniejszenie intensywności objawów chorobowych ze strony układu krążenia i układu oddechowego, redukcję stanów lękowych i depresyjnych, a także zaburzeń koncentracji uwagi i nadpobudliwości psychoruchowej. Udowodniono, że osoby żyjące w pobliżu skupisk zieleni są bardziej aktywne, charakteryzują się lepszym zdrowiem oraz poczuciem sensu życia. Naukowcy rekomendowali dalsze badania w tym kierunku, a także zachęcali osoby związane ze służbą zdrowia do przenoszenia osiągnięć japońskich na grunt kultury zachodniej oraz do wykorzystywania terapii lasem w celu obniżenia poziomu stresu i zapobiegania wypaleniu zawodowemu. W Polsce forma terapii polegająca na leczeniu poprzez kontakt z naturą, w tym zwłaszcza z lasem oraz jego kluczowym elementem - drzewami nosi nazwę sylwoterapii lub dendroterapii. Została ona dotychczas słabo poznana i rozpowszechniona, nie wykorzystywano jej również nigdy w sposób zaplanowany w celu poprawy funkcjonowania osób niepełnosprawnych, w tym zwłaszcza dzieci i młodzieży. Nowatorski program "Leczymy lasem", opracowany przez Fundację Przyjazna Planeta, wypełnia lukę w tym zakresie, proponując w miejsce dominujących w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi metod stacjonarnych, prowadzonych zazwyczaj w gabinetach, innowacyjne rozwiązanie polegające na grupowych oddziaływaniach terapeutycznych w naturalnym środowisku. Jest on realizowany od czerwca 2017 roku we współpracy z Poradnią Psychologiczno - Pedagogiczną i Specjalnym Ośrodkiem Szkolno - Wychowawczym w Radomsku oraz Lasami Państwowymi. Głównym jego założeniem jest wykorzystanie dendroterapii w procesie usprawniania funkcji poznawczych i emocjonalno - społecznych osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności, w tym głównie zaburzeniami ze spektrum autyzmu, zespołem Downa, niepełnosprawnością intelektualną. Do podstawowych celów programu, założonych przez jego pomysłodawców, należą:
rozwijanie ogólnej sprawności organizmu w zakresie kondycji i wytrzymałości fizycznej w naturalnym środowisku,
usprawnianie deficytów rozwojowych poprzez wykorzystanie elementów środowiska naturalnego,
kształtowanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych,
korygowanie zachowań stereotypowych i agresywnych,
rozwijanie kompetencji emocjonalno - społecznych uczestników.
Uczestnikami programu są:
dzieci i młodzież w wieku 7-24 lat, posiadający aktualne orzeczenia o niepełnosprawności,
ich rodzice i opiekunowie biorący wraz z dziećmi udział w wyjazdach terapeutycznych,
wychowawcy ze Specjalnego Ośrodka Szkolno - Wychowawczego w Radomsku, pełniący rolę opiekunów i terapeutów,
specjalistki Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej (2 psychologów, 2 neurologopedów), pełniące rolę diagnostów i terapeutów.
Wyjazdy terapeutyczne odbywają się raz w tygodniu i przebiegają na ogół w sposób następujący:
podróż autokarem do miejsca przeznaczenia - nadleśnictw oddalonych od Radomska o 25-90 km (Bełchatów, Złoty Potok, Przedbórz, Spała),
zajęcia terapeutyczne w plenerze, prowadzone przez specjalistki Poradni, o czasie trwania ok. 45 min,
spacer na dystansie ok. 1 km, podzielony na kilka odcinków,
wspólny posiłek,
zajęcia terapeutyczne prowadzone przez wychowawców SOS-W, ewentualnie kolejny spacer,
powrót autokarem do domu.
Specjalistki Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej od początku aktywnie biorą udział w działaniach podejmowanych przez Fundację. Są współodpowiedzialne za kształt i przebieg programu na kolejnych etapach jego realizacji (opracowywaniu, wdrażaniu, ewaluacji i modyfikacji w zależności od stwierdzonych potrzeb):
dokonały wstępnej diagnozy funkcjonowania poznawczego, komunikacyjnego i emocjonalno - społecznego uczestników,
systematycznie biorą udział w wyjazdach terapeutycznych do lasów zlokalizowanych w wymienionych nadleśnictwach,
podczas każdego z pobytów prowadzą dostosowane do potrzeb i możliwości uczestników zajęcia ogólnorozwojowe, obejmujące ćwiczenia integracyjne, ruchowe, oddechowe, słuchowe, doskonalące uwagę, spostrzegawczość, a także umiejętność komunikacji i współpracy,
uczestniczą we wspólnych spacerach po lesie, pomagając dzieciom i młodzieży odkrywać i zrozumieć zjawiska przyrody,
każdorazowo dokonują obserwacji zmian w sferze emocjonalno - społecznej beneficjentów projektu, używając skonstruowanych do tego celu arkuszy oraz sporządzając sprawozdania zawierające istotne informacje dotyczące przebiegu wyjazdów.
W każdym roku szkolnym program jest realizowany w 2 edycjach: jesiennej (wrzesień - listopad) i wiosennej (marzec - maj). Na koniec każdej z nich pracownicy Poradni dokonują szczegółowej ewaluacji jego efektów, uwzględniając obserwacje własne, dane z ankiet przeprowadzonych wśród rodziców i opiekunów oraz informacji uzyskanych od pracowników Fundacji i nauczycieli SOS-W. Na podstawie przeprowadzonej oceny skuteczności programu już w pierwszym roku jego realizacji zaobserwowano u większości jego beneficjentów następujące pozytywne zmiany w funkcjonowaniu:
zmniejszenie ilości zachowań autoagresywnych i stereotypowych,
integrację z pozostałymi uczestnikami, umiejętność dostrzegania potrzeb innych osób,
wzrost liczby zachowań opiekuńczych i pomocowych wobec pozostałych uczestników,
konstruktywne sposoby wyrażania emocji i swoich potrzeb,
akceptację zmian pojawiających się w życiu codziennym oraz łatwiejsze przystosowywanie się do nowych sytuacji,
zmniejszenie napięcia emocjonalnego podczas wyjazdów,
większą otwartość na nowe doświadczenia oraz bodźce płynące ze środowiska,
wzrost samodzielności w zakresie czynności samoobsługowych i higienicznych,
zwiększenie zakresu słownictwa biernego, czynnego oraz repertuaru gestów służących komunikacji z innymi,
poprawę kondycji fizycznej, zwiększenie odporności organizmu,
wzrost aktywności w życiu codziennym związany z wykonywaniem obowiązków domowych,
poprawę w zakresie koncentracji uwagi, spostrzegawczości,
zwiększenie zdolności dostosowywania się do zasad i reguł panujących w grupie oraz umiejętności wykonywania poleceń,
pozytywne reakcje na konsekwencję i stawianie granic ze strony specjalistów,
poprawę zdolności wyrażania własnej opinii,
akceptację własnej osoby.
Wyniki ankiet przeprowadzonych wśród rodziców i opiekunów uczestników programu na koniec roku szkolnego 2017/2018 świadczą o tym, że większość z nich oceniła wysoko lub bardzo wysoko następujące aspekty prowadzonych zajęć:
dostosowanie zajęć do potrzeb i możliwości uczestników,
atrakcyjność i różnorodność zajęć,
przygotowanie osób prowadzących,
kontakt osób prowadzących z uczestnikami,
zainteresowanie uczestników,
zaangażowanie i aktywność uczestników,
atmosferę podczas zajęć,
wpływ zajęć na funkcjonowanie uczestników.
Rodzice zwrócili również uwagę, że pozytywne efekty programu dotyczą nie tylko dzieci, ale również ich samych, przyczyniając się m.in. do:
zwiększenia otwartości na inne osoby,
zawierania nowych znajomości,
integracji grupy opiekunów,
wymiany doświadczeń z innymi rodzicami, borykającymi się z podobnymi problemami,
wzajemnej pomocy i wsparcia,
możliwości wyciszenia się i odreagowania codziennych sytuacji.
Program i jego realizacja zostały pozytywnie ocenione przez ekspertów zewnętrznych - Panią Małgorzatę Spendel i Pana Radosława Piotrowicza, pracowników naukowych zajmujących się specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, posiadających wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą z różnymi typami niepełnosprawności. Podkreślali oni przemyślany, spójny, celowy i zorganizowany charakter podjętych działań, a także jasny i konkretny sposób sformułowania celów terapeutycznych i sposobów ich osiągania. Zwrócili ponadto uwagę, że realizowane treści i zadania są zgodne z założeniami edukacji społecznej, przyrodniczej, technicznej oraz wychowania fizycznego zawartymi w podstawie programowej.
Za ważne aspekty programu eksperci uznali:
aktywizację rodziców i opiekunów, dzięki której możliwa będzie kontynuacja przez nich oddziaływań terapeutycznych w środowisku rodzinnym,
uczenie się i rozwiązywanie problemów oparte na współpracy z innymi,
wewnętrzne zróżnicowanie grup uczestników,
zindywidualizowane podejście do każdego z uczniów, uwzględniające jego potrzeby.
Zdaniem Pani Małgorzaty Spendel, terapia lasem to najlepsza i najskuteczniejsza terapia integracji sensorycznej dzieci. Przygotowanie do tego typu pracy powinno być integralną częścią studiów pedagogicznych oraz szkoleń dla czynnych zawodowo nauczycieli. Zarówno ona, jak i dr Radosław Piotrowicz, rekomendowali kontynuację programu w kolejnych latach w przedszkolach, szkołach oraz innych placówkach terapeutycznych. Innowacyjny charakter przedsięwzięcia i jego efekty cieszą się obecnie dużym zainteresowaniem ze strony instytucji świadczących pomoc osobom niepełnosprawnym z terenu całej Polski. Fundacja Przyjazna Planeta i zaangażowane w program specjalistki Poradni współpracowały m.in. z przedstawicielami Stowarzyszenia "Klamra" z okolic Poznania oraz nauczycielami Specjalnego Ośrodka Szkolno - Wychowawczego w Bełchatowie, planującymi wprowadzenie terapii lasem do repertuaru stosowanych przez siebie metod pracy z dziećmi niepełnosprawnymi. Dzielili się również zdobytym doświadczeniem z pracownikami naukowymi Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, badającymi wpływ terapii w naturalnym środowisku na funkcjonowanie osób niepełnosprawnych. Przedstawicielki uczelni uczestniczyły w prowadzonych przez zespół zajęciach, chętnie korzystały z udostępnionych materiałów, wydały pozytywną opinię na temat realizacji programu oraz były zainteresowane jego promowaniem w środowisku naukowym. Pozytywne opinie ekspertów oraz nawiązywanie współpracy z Fundacją przez inne ośrodki terapeutyczne wyrażające gotowość włączenia programu do kompleksowych oddziaływań na rzecz osób o specjalnych potrzebach edukacyjnych potwierdzają fakt, że ma on charakter nie tylko nowatorski, ale również inspirujący, przyczyniając się do upowszechniania walorów terapii lasem w naszym kraju oraz obejmowania nim coraz szerszych grup beneficjentów. Dzięki dotychczasowym osiągnięciom w tym zakresie coraz bliższa realizacji wydaje się propozycja Fundacji, którą zamierza ona przedstawić kilku ministerstwom (w tym: edukacji, środowiska, zdrowia oraz rodziny, pracy i polityki społecznej) - aby każda szkoła specjalna w Polsce miała w swoim programie cykliczne zajęcia dla dzieci w naturalnym środowisku. Opracowała: Anna Szwedzik - psycholog Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej w Radomsku
